(можеби предговор)
Извадок од „Скопски есеи“ од Јелена Лужина
Првото доживување на Скопје го запаметив како трауматично: имав тринаесет години, живеев во Пула, таа вечер требаше да почне прочуениот филмски фестивал – Фестивал на југословенскиот игран филм – една од најпрестижните културни манифестации во некогашната ни заедничка дваесет и две милионска држава...
26 јули 1963!
Фестивалот, се разбира, не почна таа вечер. Се одложи за ден, можеби и за два, од солидарност и сочувство со Скопје, градот и луѓето.
Паметам дека целиот тој 26 јули – пеколно жежок, какви што умеат да бидат приморските јулски денови – упорно ги слушавме катастрофални радиовести за земјотресот чиишто први снимки ги видовме дури вечерта, во тогаш заедничкиот општојугословенски телевизиски дневник, кој почнуваше во осум часот. Црно-бел дневник, впикан во огромните црно-бели телевизори со денес незамисливо мали екрани и, главно, со хронично заматена слика. Весниците – тогаш исклучиво црно-бели, испечатени на слаба хартија и во огромни формати – можевме да ги читаме дури утредента: сите преплавени со страшни вести и приказни и уште пострашни фотографии. Бавноста со која информациите стигнувале до нашиве прединтернетски и преддигитални генерации, денес е речиси незамислива. Дури и ние, кои живо се сеќаваме на таа епска бавност и, којзнае зошто, сè уште веруваме дека, тоа време, сериозно ја доживувавме како – брзина.
Четири години подоцна, во јули 1967 година, со група пулски извидници стигнав во Охрид. Патувавме со воз, меѓународен, кој транзитира помеѓу Париз и Атина (или, можеби, Париз и Истанбул, како некогашниот Ориент експрес?). Патувањето беше епски развлечено и соодветно комплицирано: од Пула до Дивача дрндливиот шинобус на ЈЖ (Југословенски железници); потоа целоноќното брзање до Битола – via Љубљана-Загреб-Белград-Скопје – со тој друг воз, меѓународниот, кој нè истовари на тогаш скромничка битолска станичка (уште си е таква!). И си продолжи кон далечините, можеби дури и стамболските. За нас, тогашните седумнаесетгодишници, Париз и Стамбол беа речиси митски дестинации кои допрва ќе треба да ги освојуваме. Сега требаше да го освоиме Охрид! Малку ли е?
Паметам дека кон крајната ни цел продолживме со автобус, низ миризливиот пејзаж, по некој тесен пат; години подоцна, откако се преселив во Скопје, почнав тој пат да го минувам релативно често.
Во текот на дамнешното авантуристичко извидничко патешествие до Охрид (и назад), Скопје по првпат го видов во живо: најпрвин само на поминување, низ вагонскиот прозорец, во мугрите, нејасно и кратко. Ама не ја испуштив можноста да го видам и да го допрам во живо, in situ, на самото место, макар и бегло.
Имено, во текот на повеќенеделниот охридски престој во некогашниот идиличен младински камп „Сутјеска“ (таму кај што сега е огромна градска населба), љубопитни, ама и силно мотивирани од емпатијата кон скопската катастрофа од 1963 година, решивме еден ден истражувачки да го поминеме во Скопје: од раното претпладне до вечер, помеѓу два охридско-скопско-охридски автобуси, aller-retour...
Тоа лето, четири години по земјотресот, градот забревтано се разградуваше и доизградуваше, од корен. Ми се виде правлив, широк и речиси безличен, со исклучок на Камениот мост и Старата чаршија. Не знам дали е чудно што истото видение или чувство (на безличност) го задржав до денес, по цели триесет и четири години континуираниот ми скопски жителски стаж. Само што во меѓувреме ги снемало оние дамнешни постземјотресни урбани широчини кои постапно се натрупувани со нешто како „егзотична“ квазиархитектонска збирштина што внука ми ја нарекува disastro.
*
Помеѓу 1974 и 1987 година, во Скопје доаѓав повеќе пати, просечно еднаш годишно. По работа и брзински, со „индиректните“ летови од Пула кои задолжително ги вклучувале авиотрансферите во Загреб или во Белград. И кои секогаш, ама секогаш доцнеле. Имено, коцкичките ми се паднаа така што, веднаш по завршените студии, станав дел од менаџерскиот тим на веќе споменатиот Фестивал на југословенскиот игран филм, денес Пулски филмски фестивал, кој во сета своја 68-годишна историја бил поместен/одложен само двапати: поради скопскиот земјотрес во 1963 година и поради војната во 1992 година. Дел од работните фестивалски задачи беше и „следењето“ на тогашните републички/национални филмски продукции, вклучително и на македонската.
Со благодарност ги паметам тогашните скопски пријатели и соработници, ептен агилни филмаџии-ентузијасти, редум беспрекорни џентлмени (и дами!) кои, за домаќински да нè пречекаат, секој пат морале на Петровец да висат до ниедно ноќно време. Нè сместувале, редовно, во поранешниот хотел „Гранд“ чијшто актуелен назив „Holiday Inn“, за разлика од „оригиналниот“, денес е испишан со горделиво зелени букви – латинични.
Првото што во Скопје го имам откриено беше вардарскиот кеј што од хотелот води кон градскиот парк. Кејот беше причина до дирекцијата на „Вардар филм“ да одам пеш, секогаш и задолжително, дури и по дождот. По истиот тој кеј пешачам веќе триесет и четири години, секојдневно, консеквентно и само по десната му страна, во сите годишни времиња. Најрадо во првите есенски месеци, кога жолтеникавите лисје паѓаат тивко и бавно, како во песните на Превер/Prévert или во шансоните на Жилијет Греко/Juliette Gréco и Ив Монтан/Yves Montand...
Тоа време, клучниот човек на „Вардар филм“ беше Стево Црвенковски (1947 – 2004), вонсерискиот македонски интелектуалец, ретко имагинативен/суптилен филмски режисер („Нели ти реков“ го сметам за еден од најдобрите македонски филмови, воопшто!), најкомпетентен и најлуциден/највешт министер за надворешни работи што Македонија имала среќа да го има токму во најкритичните мигови на своето осамостојување, неверојатно децентен, тактичен, трпелив, граѓански пристоен човек... Отпосле, кога веќе живеев во Скопје и кога се среќававме (по разни поводи, секогаш со радост), многупати се смеевме за мојата прва и остра забелешка која ја истурив/изблув при првото ми влегување во зградата на „Вардар филм“, тоа време ептен дотерана и жизнерадосна, дека улицата во која фирмата им е лоцирана го носи, за срамота, сосема неадекватното име. Наместо филмаџиски коректно – „Мис Стон“ – таа, ви се молам, се вика 8 март! И дека тоа треба да го сменат час поскоро...
Веќе триесет и четири години живеам во најблиската близина на зградата на „Вардар филм“, во меѓувреме запустена и некако тажникава. Улицата и натаму безнадежно се вика 8 март. „Овде сè доцни најмалку пет стотини години“, вели еден од ликовите во една од „класичните“ македонски драми со таканаречениот национален предзнак. Пеки!
„Скопје: град/есеј“ е извадок од „Скопски есеи“ од Јелена Лужина, во издание на „Арс Либрис“, дел од „Арс Ламина – публикации“. Книгата е достапна во сите книжарници на „Литература.мк“ и онлајн преку www.literatura.mk на следниот линк: https://literatura.mk/BookDetails.aspx?Pr=14716
